تفاسیر قرن دوازدهمتفاسیر قرن دوازدهم بیست و شش مورد می‌باشد. از جمله آنان تفسیر سیدنعمت‌الله جزائری، میرزا عبدالله افندی، سید‌هاشم بحرانی و ... می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - تفسیر حویزی ۳ - کنزالدقائق و بحرالغرائب ۴ - الاتحاف لطلبة الکشاف ۵ - البرهان فی تفسیر القرآن ۶ - جواهر الاسرار و ذخائر الانوار ۷ - حواشی زبدة البیان ۸ - بدیع البیان لمعانی القرآن ۹ - تفسیر المبین ۱۰ - کاشف الغواشی ۱۱ - شرح شواهد مجمع البیان ۱۲ - حاشیة علی زبدة البیان ۱۳ - تفسیر حکیم قمی ۱۴ - تفسیر آیه قل الروح من امر ربی ۱۵ - الایات النازلة فی ذم الجائرین علی اهل‌البیت ۱۶ - الامان من النیران ۱۷ - ایناس سلطان المؤمنین ۱۸ - مرآة الانوار و مشکوة الاسرار ۱۹ - مجمع التفاسیر ۲۰ - تحصیل الاطمینان فی مطالب زبدة البیان ۲۱ - الاقتباس و التضمین من کتاب اللّه المبین ۲۲ - قلائد الدرر فی بیان آیات الاحکام بالاثر ۲۳ - تفسیر مدرسی ۲۴ - تفسیر نورالتوفیق و کشف التدقیق ۲۵ - تفسیر ملا رفیعا ۲۶ - تفسیر کحلانی ۲۷ - برخی از تفاسیر اهل سنت ۲۸ - عناوین مرتبط ۲۹ - پانویس ۳۰ - منبع ۱ - تفسیر آیة النورتفسیر آیة النور اثر محمد شریف (زنده در ۱۱۰۰ ق) فرزند ابورضا دیلمانی از علمای عصر خویش. این تفسیر در یک جلد به زبان عربی و شیوه کلامی است. مفسر با مشرب حکمی و فلسفی خود در پاسخ سؤال بعضی از معاصرین خویش آیه نور را مبسوطا تفسیر کرده و آن را بر سه فصل مرتب نموده و در مقدمه خود می‌نویسد که در نور چشم نقائص هفت گانه است که هیچ یک از آنها در نور عقل نیست. لانـه لا یـبـصـر نـفسه، و لا یبصر ما بعد عنه او قرب بکثیر، و لا یبصر من وراء الحجاب و لا یبصر الـبـواطـن و لا یـبصر بعض الموجودات و لا یری الا المتناهیات و قد یغلط فی ابصاره بخلاف نور العقل فی جمیع ذلک. مـفـسـر دارای تـفـسـیر دیگری نیز می‌باشد تفسیر آیه: فاذا سویته و نفخت فیه که شیخ آقابزرگ تهرانی هر دو تفسیر را در نجف اشرف نزد شیخ علی قمی مشاهده نموده است. ۲ - تفسیر حویزیتفسیر حویزی اثر شیخ فرج‌اللّه (م ۱۱۰۰ یا ۱۱۰۳ ق) فرزند محمد حویزی حائری از علما و متکلمین شیعی که حر عاملی او را فاضل و محقق ماهر و ادیب شاعر می‌خواند و از تفسیر او نام برده است. این تفسیر در یک مجلد بزرگ به زبان عربی و به شیوه کلامی بر تمامی قرآن از سوره الحمد لغایت سوره ناس می‌باشد. مفسر با بهره از روایات و احادیث ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) به تفسیر و تاویل آیات قرآن می‌پردازد. شیخ آقابزرگ تهرانی در الذریعة می‌نویسد تفسیری است بزرگ مانند کتاب تاریخ او کبیر. [۴]
مرعشی نجفی، سیدشهاب‌الدین، الاجازة الکبیرة، ص۴۵.
[۹]
خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۵، ص۳۵۵.
[۱۱]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال، ص۳۵۳.
[۱۳]
آزاد کشمیری، محمدعلی، نجوم السماء، ص۱۴۷.
۳ - کنزالدقائق و بحرالغرائبکنزالدقائق و بحرالغرائب اثـر میرزا محمد (زنده در ۱۱۰۲ ق) فرزند محمدرضا قمی مشهدی، از علمای حدیث و مفسران امامیه. ایـن تـفسیر در چهار مجلد بزرگ به عربی و فارسی و به شیوه روائی تالیف گردیده و از روایات و احادیث مروی از خاندان عصمت و نبوت (علیهم‌السّلام) به بیان و تفسیر آیات می‌پردازد و اسانید روایات را یاد کرده و نیز آیات قرآن را به یکدیگر ربط داده است. و بـه اعـراب کلمات قرآن می‌پردازد ولی چنین استفاده می‌گردد که مفسر از تفسیر نور الثقلین الهام گرفته است. از ایـن تـفسیر به نام کنزالحقایق و بحرالدقایق فی تفسیر القرآن نام برده‌اند ولی مفسر خود به نام کنزالدقایق و بحرالغرائب ذکر کرده است. نـسـخـه هـای متعدد این تفسیر در دست است از جمله یک دوره از عصر مؤلف در کتابخانه شیخ عبدالحسین تهرانی که به کتابخانه جعفریه مدرسه هندی کربلا منتقل گردیده است و یک دوره که دو مجلد آن خط مؤلف است در کتابخانه وقفی شیخ محمد صالح برغانی در کربلا می‌باشد. و سه مجلد در کتابخانه آستان قدس (شماره‌های ۱۳۵۲، ۱۵۴۱، ۱۳۰۸۶) و دو مجلد در کتابخانه مـدرسـه سـپهسالار (شماره‌های ۲۰۵۴ و ۲۰۵۵) و چند نسخه در کتابخانه آیت اللّه مرعشی در قم موجود است و این تفسیر اخیرا به تحقیق آقای حسین درگاهی در تهران به طبع رسیده است. دو تـفـسـیر دیگر از میرزا محمد سنابادی قمی یاد کرده‌اند: ۱) حاشیه و شرح تفسیر الکشاف، که حواشی و تعلیقاتی بر تفسیر جاراللّه زمخشری است. ۲) حاشیه بر حاشیه شیخ بهائی بر تفسیر بیضاوی، که در یک جلد به زبان عربی و به شیوه روائی و کلامی و حاشیه‌ای است بر حاشیه شیخ بهائی بر انوار التنزیل، قاضی بیضاوی. میرزا محمد از این تفسیر در اثر دیگر خود (کنزالدقایق) نقل کرده است ولی هیچیک از دو کتاب فوق در دسترس نیست. [۱۸]
خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۷، ص۱۱۰.
[۲۰]
فکرت، محمدآصف، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه آستان قدس، ص۴۷۲.
[۲۱]
فکرت، محمدآصف، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه آستان قدس، ج۱، ص۵۴۰.
[۲۲]
منزوی، احمد، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، ج۱، ص۵۶.
۴ - الاتحاف لطلبة الکشافالاتحاف لطلبة الکشاف از شیخ صالح (۱۰۴۷ - ۱۱۰۸ ق) فرزند مهدی مقبلی صنعانی مکی از مجتهدین زیدیه و فقهاء عصر خویش. تفسیر مورد بحث شرح و رد بر تفسیر الکشاف جاراللّه زمخشری می‌باشد که شامل مباحث علمی و تـحـقیقی و انتقاد و رد کثیری است از اقوال زمخشری با بهره از روایات و احادیث از پیغمبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر مذاق زیدی خود. و نـیـز شـیـخ الاسـلام محمد شوکانی (م ۱۲۵۰ ق) در البدر الطالع می‌نویسد (انتقد فیه علی الـزمخشری کثیرا من المباحث و ذکر ما هو الراجح لدیه) نسخه‌ای از این کتاب (شماره ۱۳۰) در کـتـابـخـانـه جـامـع الکبیر صنعاء و نسخه دیگر (شماره ۱۳۷۹) در کتابخانه دانشگاه الریاض در عربستان سعودی موجود است. [۲۶]
قمی، محمد بن حسن، الدرالفرید، ص۳۷.
[۲۷]
زباره یمنی، محمد بن یحیی، نبلاء الیمن، ج۱، ص۷۸۱.
[۲۸]
حسینی اشکوری، سیداحمد، مؤلفات الزیدیة، ج۱، ص۴۰.
۵ - البرهان فی تفسیر القرآنالبرهان فی تفسیر القرآن اثـر سید‌هاشم (م ۱۱۰۷ یا ۱۱۰۹ ق) فرزند سلیمان موسوی بحرانی کتکتانی از علمای شیعه [۲۹]
جعفری، محمدمهدی، دایرة المعارف تشیع، بحرانی سید‌هاشم، ج۳، ص۱۰۶.
این تفسیر به زبان عربی در شش جلد دارای یک مقدمه و شانزده باب است که باب اول در فضیلت عالم و متعلم و باب دوم در فضل قرآن سپس در باب شانزدهم منابع خود را یاد کرده است. این تفسیر به شیوه روائی است.مـفسر پس از ذکر آیات قرآن احادیث و روایات ماثوره از خاندان عصمت و نبوت (علیهم‌السّلام) را به مناسبت آیه در ذیل آن با ذکر اسانید روایت یاد کرده است. این کتاب در ۱۳۵۷ ش در ۴ جلد با تحقیق محمود موسوی زرندی تجدید چاپ گردیده است. سـیـد‌هاشم بحرانی دارای اثرات دیگری به شرح ذیل است: ۱) نورالانوار فی تفسیر القرآن، با ذکر احادیث و روایات ماثوره از خاندان عصمت و نبوت (علیهم‌السّلام) به اختصار ذیل هر ایه شرح داده است. ۲) الهدایة القرآنیة، به شیوه روائی و ذکر احادیث ذیل هر آیه نگاشته شده است. ۳) المحجة فی ما نزل من القرآن فی القائم الحجة (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف). شامل ۱۲۰ آیه از آیات قرآن در شان حضرت حجت (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) در ۱۲۷۲ ق در تهران چاپ سنگی شده و در بیروت تجدید چاپ گردیده است. ۴) الـلـوامع النورانیة، که به ذکر آیات نازل شده در حق حضرت امیر (علیه‌السّلام) اختصاص یافته و پس از ذکر هر آیه به نقل روایات و احادیث ماثوره پرداخته است. ۵) الهادی و ضیاء النادی، در یک جلد بزرگ پس از ذکر آیات قرآن روایات ماخوذه از کتب اربعه و التوحید و عیون اخبار الرضا و معانی الاخبار و ثواب الاعمال و قرب الاسناد و مجمع البیان و امثال آنها را نقل نموده آنگاه تفسیر می‌نماید. نسخه‌ای از آن در کتابخانه آستانه قدس (شماره ۶۶۸۵) موجود است. الذریعة، تحت عناوین کـتـابـهـا. [۳۲]
خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۸، ص۱۸۱.
[۳۳]
مدرس خیابانی، محمدعلی، ریـحانة الادب، ج۱، ص۲۳۳.
[۳۵]
بحرانی، علی بن حسن، انوار البدرین، ص۱۳۶.
[۳۶]
بحرانی، یوسف بن احمد، لؤلؤة البحرین، ص۶۳.
[۳۷]
مشار، خانبابا، مـؤلـفـین کتب چاپی فارسی و عربی، ج۶، ص۷۵۳.
[۳۸]
قمی، شیخ عباس، فوائد الرضویه، ص۷۰۵.
[۳۹]
فکرت، محمدآصف، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه آستان قدس، ص۶۰۷.
[۴۰]
فکرت، محمدآصف، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه آستان قدس، ص۶۰۹.
[۴۱]
الحلو، عامر، معجم الدراسات القرآنیة، ص۲۶۴.
۶ - جواهر الاسرار و ذخائر الانوارجواهر الاسرار و ذخائر الانوار اثـر سید محمدعلی (م ح ۱۱۱۰ ق) فرزند سید محمد شفیع حسینی علوی سبزواری شیرازی، از علما و حکمای امامیه. تـفـسیر مورد بحث در چند مجلد بزرگ به زبان عربی شامل تمام قرآن از سوره حمد لغایت سوره ناس. و آن شرح مزجی است بر تفسیر انوارالتنزیل قاضی ابوسعید عبداللّه بیضاوی. او نخست با حواشی بر تفسیر انوارالتنزیل شروع نموده سپس به شرح آن پرداخته است. مجلد اول شامل سوره حمد و سوره بقره و دارای بیش از پنجاه هزار بیت می‌باشد و در پایان مجلد اول بـحـث جـالب خود را در اثبات نبوة خاصه و امامت ائمه (علیهم‌السّلام) از طریق زبر و بینات نگاشته و به اسماء و القاب و اوصاف امامان معصوم (علیهم‌السّلام) و غیره اختصاص داده است. در هـنـگـام تـفسیر آیات قرآن در بسیاری از موارد وارد مباحث فلسفی و ریاضی و کلامی و حتی فقهی شده و در نوع خود کم نظیر است. نسخه اصل به خط مؤلف از مخطوطات کتابخانه سید محمدباقر حفید آیت اللّه یزدی طباطبائی در نجف اشرف از نظر شیخ آقابزرگ تهرانی گذشته است. ۷ - حواشی زبدة البیانحواشی زبدة البیان اثر سید نعمت‌اللّه (۱۰۵۰ - ۱۱۱۲ ق) فرزند سید عبداللّه موسوی جزائری، از علما و محدثین شیعه. تـفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان عربی شامل بخشی از قرآن است مؤلف در این اثر خود به شـرح حـواشـی کتاب زبدة البیان تالیف مقدس اردبیلی (م ۹۹۳ ق) پرداخته است و اختصاص به آیات احکام دارد. سـید جزائری با مشرب اخباری خویش و بهره از روایات و اخبار ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) به فقه قرآن و احکام آیات پرداخته است. نـسخه این تفسیر از نظر حفید مؤلف محقق معاصر سید محمد جزائری گذشته و در کتاب خود نابغه فقه و حدیث، الشجرة النوریه از آن ذکر می‌کند. بـرای سـید نعمت اللّه جزائری دو تفسیر دیگر نام برده‌اند، ۱) العقود و المرجان، را در سه مجلد به زبان عربی و شیوه روائی در حواشی قرآن نگاشته است. میرزا عبداللّه افندی در ریاض العلما گوید که آن در هفتاد هزار بیت (فی حواشی القرآن علی نسق عجیب) می‌باشد ولی نسخه‌ای از آن در دسترس نیست. ۲) النور المبین فی قصص الانبیاء و المرسلین، شامل یک مقدمه در اثبات عصمت انبیاء و چند باب و فصل که در هر باب به قصه یکی از انبیاء اختصاص یافته است. ایـن کـتـاب توسط سید نورالدین جزائری فرزند مؤلف به فارسی ترجمه شده و در ۱۳۵۵ ق برای اولین بار در نجف چاپ و در ۱۳۸۰ ق برای بار سوم تجدید طبع شده است. اعیان الشیعة. [۴۴]
مرعشی نجفی، سیدشهاب‌الدین، الاجازة الکبیرة، ص۶۷.
[۴۵]
زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۸، ص۳۹.
[۴۸]
حسینی، سیداحمد، تـلامـذة العلامة المجلسی، ۱۳۹.
[۵۲]
جزائری، محمد، نابغه فقه و حدیث، ص۳۴.
[۵۳]
مجله نشر دانش، سال پنجم شماره اول ۱۳۶۳، ۳-۱۳.
۸ - بدیع البیان لمعانی القرآنبدیع البیان لمعانی القرآن اثر شیخ حسینعلی (م ح ۱۱۱۵ ق) فرزند شیخ علی خان زنگنه، از اعیان علمای عصر صفوی. ایـن تـفـسـیـر در یک مجلد به زبان فارسی شامل سوره فاتحه به شیوه کلامی و بهره از روایات و احـادیـث ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) و با نقل بسیار از تفسیرهای الکشاف، و انوارالتنزیل، و مجمع البیان و امثالهم می‌باشد. و هـنـگام تفسیر (انعمت علیهم) به نعم ظاهریه و باطنیه می‌پردازد، سپس مبسوطا در هیئت و نجوم و سایر منظومه شمسی بحث کرده که تبحر او را در علوم ریاضیات و نجوم می‌رساند. نـسـخـه‌ای از ایـن کتاب در کتابخانه ملک تهران (شماره ۱۷۶) و احتمالا نسخه کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی در قم (شماره ۱۶۲۸) که آغاز آن افتاده است موجود می‌باشد. [۵۵]
منزوی، احمد، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، ج۱، ص۸.
[۵۶]
فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرعشی قم، ج۵، ص۳۱.
۹ - تفسیر المبینتفسیر المبین اثـر نورالدین محمد (زنده در ۱۱۱۵ ق) فرزند شاه مرتضی بن محمد مؤمن بن مرتضی کاشانی، وی حفید برادر ملامحسن فیض کاشانی می‌باشد. تـفـسـیر مورد بحث در یک مجلد به زبان فارسی و شیوه روائی و کلامی شامل تمام قرآن کریم از سوره الحم د لغایت الناس که مؤلف به معانی کلمات قرآن و تفسیر آنها پرداخته است. از ایـن اثر نسخه مورخ ۱۲۷۴ ق در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی (شماره ۱۳۸۴) موجود است. مـؤلـف تـفـسـیـرهای دیگری از خود باقی گذارده است بدین قرار: ۱) المعین فی تفسیر الکتاب الـمـبـیـن، در یک مجلد بزرگ به زبان عربی و شیوه روائی شامل تمام قرآن کریم تفسیری است مختصر به شیوه تفسیر سید عبداللّه شبر با استناد به روایات و احادیث ائمه اطهار (علیهم‌السّلام). مؤلف این اثر خویش را بدین جهت مختصر نگاشته تا برای کسی که هنگام قرائت قرآن میل دارد از مـعانی و تفسیر آیات اطلاع اجمالی حاصل نماید و بیشتر موارد را به تفسیر صافی عمومی پدرش ملامحسن فیض کاشانی اشاره نموده است، وی یک مقدمه در ضوابط مهم تفسیر و یک خاتمه در تفسیر دعاهای تلاوت قرآن کریم نوشته و در ۱۰۹۰ ق از تالیف آن فراغت یافته است. نـسخه‌های متعدد از آن در کتابخانه‌های عمومی و خصوصی موجود است از جمله شش نسخه را شیخ آقابزرگ تهرانی در الذریعة معرفی نموده است. نسخه مورخه ۱۲۱۴ ق در کتابخانه آیت اللّه مرعشی (شماره ۶۳۸۵) در قم موجود است. ۲) تفسیر الوجیز، در یک مجلد به زبان عربی و شیوه روائی شامل تمام قرآن کریم. مؤلف در این اثر خود از روایات و احادیث ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) و تفاسیر قدما سود جسته است. نـسـخه‌ای از این تفسیر در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی (شماره ۱۲۵۹) موجود است که مـؤلـف فهرست آستان قدس رضوی این تفسیر را به غلط به علم الهدی محمد فرزند ملا محسن فیض کاشانی نسبت داده است. شـیـخ آقـابـزرگ تهرانی در الذریعة نظر مؤلف فهرست آستان قدس را رد کرده و این تفسیر را از مؤلفات نورالدین محمد بن شاه مرتضی نواده برادر ملا محسن فیض کاشانی دانسته است. [۶۲]
فکرت، محمدآصف، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه آستان قدس، ص۶۰۰.
[۶۳]
حسینی اشکوری، سیداحمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه آیة اللّه مرعشی قم، ج۱۶، ص۳۴۲.
۱۰ - کاشف الغواشیکاشف الغواشی از شیخ ابراهیم (م ۱۱۱۹ ق) فرزند عبداللّه زاهدی گیلانی، عالم فاضل شیعی. این تفسیر ناتمام در شرح و بیان بر تفسیر جاراللّه زمخشری می‌باشد. آغاز آن از سوره فاتحه و تا سوره الاحقاف تفسیر نموده است. [۶۵]
حزین لاهیجی، محمدعلی، تذکره حزین، ص۲۱.
۱۱ - شرح شواهد مجمع البیانشرح شواهد مجمع البیان اثر شیخ ابومحمد میرزا محمدحسین (م ب ۱۱۲۰ ق) فرزند محمدطاهر وحید قزوینی، از علمای عصر صفوی. تـفـسیر مذکور در یک مجلد به زبان عربی و شیوه ادبی است که به شرح شواهد تفسیر آیات امین الاسـلام طبرسی (۴۶۸ - ۵۴۸ ق) پرداخته است او تمام شواهد که در تفسیر مجمع البیان ذکر شده جمع آوری کرده سپس به تفسیر و شرح آنها می‌پردازد. ایـن تفسیر در دو مجلد ۳۹۹ + ۴۱۵ صفحه به سال ۱۳۳۸ ش بتحقیق و تعلیقات آقای سیدکاظم موسوی میاموی و مقدمه آقای محمدباقر حائری مازندرانی در تهران طبع گردیده است. ۱۲ - حاشیة علی زبدة البیانحاشیة علی زبدة البیان فی تفسیر احکام القرآن از شیخ میرزا محمد (تنکابن ۱۰۴۰ - اصفهان ۱۱۲۴ ق) فرزند عبدالفتاح تنکابنی معروف به سراب تنکابنی، از حکما و مجتهدین اصولی. تـفـسیر مورد بحث به زبان عربی و حاشیه‌ای است بر تفسیر زبدة البیان فی احکام القرآن مقدس اردبیلی که مؤلف با مشرب معقول خویش با عناوین (قوله - قوله) بر تفسیر مذکور نگاشته است. نسخه عصر مؤلف از مخطوطات کتابخانه آیت اللّه مرعشی در قم (شماره ۴۹۳۲) موجود است. مـیـرزا مـحمد تنکابنی تفسیر دیگری دارد که تفسیر آیة الکرسی است، و آن در یک جلد و به زبان عربی با مشرب فلسفی و ادبی خویش روایات و احادیث ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) را نقل کرده است. [۷۰]
گزی اصفهانی، عبدالکریم، تذکرة القبور، ص۴۵۴.
[۷۲]
خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۷، ص۱۰۶.
[۷۳]
مدرس خیابانی، محمدعلی، ریـحانة الادب، ج۳، ص۵.
[۷۴]
قمی، شیخ عباس، فوائد الرضویه، ص۵۵۰.
[۷۵]
حسینی اشکوی، سیداحمد، فهرست کتابخانه مرعشی قم، ج۱۳، ص۱۲۷.
[۷۶]
الحلو، عامر، معجم الدراسات القرآنیة، ص۱۳۸.
[۷۷]
آزاد کشمیری، محمدعلی، نجوم السماء، ص۲۰۴.
۱۳ - تفسیر حکیم قمیتفسیر حکیم قمی اثر شیخ ملا محمدحسین (۱۰۴۵ - ب ۱۱۲۶ ق) فرزند محمدمفید حکیم قمی فیلسوف متاله. تـفـسـیـر مورد بحث در یک مجلد بزرگ به زبان فارسی شامل تمامی قرآن از سوره الحمد لغایت سوره الناس مفسر با مشرب فلسفی خود و بهره از روایات ائمه معصومین به شیوه کلامی به تفسیر و تاویلات آیات قرآن مجید پرداخته است. نسخه آن را شیخ آقابزرگ تهرانی نزد شیخ محمدرضا نائینی در نجف اشرف مشاهده نموده است. ۱۴ - تفسیر آیه قل الروح من امر ربیتفسیر آیه قل الروح من امر ربی اثر شیخ میرزا ابی طالب (م ۱۱۲۷ ق) فرزند عبداللّه زاهد جیلانی، از علما و حکمای متاله شیعی. وی از احفاد شیخ تاج الدین ابراهیم معروف به شیخ زاهد گیلانی مرشد شیخ صفی‌الدین اردبیلی و پدر شیخ علی زاهد متخلص به حزین می‌باشد. تفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان عربی و شیوه عرفانی و فلسفی است. مـؤلف آن را اختصاص به آیه: «وَیَسْاَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ اَمْرِ رَبِّی وَمَا اُوتِیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ اِلا قَلِیلا» (۸۵، بنی اسرائیل). وی ایـن تـفـسـیـر را بر مذاق اهل عرفان و فلاسفه نگاشته است و با مشرب حکمی خویش و روح عرفانی به تفسیر و تاویل می‌پردازد. [۸۴]
آزاد کشمیری، محمدعلی، نجوم السماء، ص۲۴۴.
۱۵ - الایات النازلة فی ذم الجائرین علی اهلالبیتالایات النازلة فی ذم الجائرین علی اهل البیت (علیه‌السّلام) از شیخ میرزا حیدرعلی (زنده در ۱۱۲۹ ق) فرزند شیخ میرزا محمد شیروانی، از علماء و فقهاء امامیه. تـفـسـیر مزبور، در بیان و شرح آیاتی از قرآن است که در ذم منافقین و دشمنان حضرت علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) و ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) نازل گردیده است که مؤلف آنها را از قرآن مجید استخراج نموده به تفسیر و تاویل آنها می‌پردازد. [۸۷]
خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۷، ص۹۵.
[۸۹]
قمی، شیخ عباس، فوائد الرضویة، ص۱۶۷.
[۹۰]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال، ص۱۶۴.
[۹۱]
الحلو، عامر، معجم الدراسات القرآنیة، ص۸.
[۹۲]
امینی نجفی، محمدهادی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف، ص ۲۶۸.
[۹۴]
شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۶۱.
۱۶ - الامان من النیرانالامان من النیران اثر میرزا عبداللّه (تبریز ۱۰۶۶ - اصفهان ۱۱۳۰ ق) فرزند عیسی بیک معروف به افندی، از مشاهیر علمای امامیه رجالی و صاحب ریاض العلماء. تفسیر مورد بحث در یک مجلد بزرگ به زبان عربی و شیوه روائی شامل تمامی قرآن است از سوره حمد لغایت سوره ناس چنانکه خود او در شرح حال خویش می‌نویسد. مـفـسر پس از ذکر آیه کریمه قرآن تمامی اخبار و احادیث مرویه از خاندان عصمت و نبوت و ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) را در ذیل آیه که در ارتباط با آن است ذکر نموده و آیات قرآن کریم را از طریق روایات و احادیث شرح و بیان می‌کند. بـرای میرزا عبداللّه افندی دو تفسیر دیگر نام برده‌اند: ۱) تفسیر سورة الواقعة، در یک جلد به زبان فارسی و به شیوه روائی است. پس از ذکر آیه تمامی روایات و احادیث مروی از ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) را گرد آورده و به فارسی ترجمه می‌کند و ذیل آن آیه می‌آورد. ۲) حاشیه و شرح آیات احکام فاضل الجواد، این اثر در یک جلد به زبان عربی شامل بخشی از قرآن و شرح و تعلیق بر آیات احکام فاضل الجواد به نام مسالک الافهام الی آیات الاحکام می‌باشد. [۹۵]
مرعشی نجفی، سیدشهاب‌الدین، الاجازة الکبیرة، ص۱۴۶.
[۹۶]
زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۴، ص۱۱۲.
[۹۹]
خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۴، ص۲۵۵.
[۱۰۱]
قمی، شیخ عباس، فوائد الرضویه، ص۲۵۳.
[۱۰۴]
افندی، عبدالله بن عیسی، مقدمه ریاض العلماء، ج۱، ص۱۳.
[۱۰۵]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال، ص۲۴۰.
۱۷ - ایناس سلطان المؤمنینایناس سلطان المؤمنین از سید محمد (۱۰۷۱ - ۱۱۳۹ ق) فرزند سیدعلی بن سید حیدر عاملی مکی معروف به سید محمد حیدر، از متکلمین شیعه و حکیم متاله. این اثر را در بیان و شرح و تفسیر آیات الاحکام اصلیه و فرعیه فقه قرآن تدوین کرده است. و تـفسیر خود را به نام شاه سلطان حسین صفوی تالیف نموده و سید رضی الدین فرزند مؤلف در اجازه خود به سید نصراللّه حائری از این تفسیر به عنوان اقتباس علوم الدین یاد کرده است. نـسـخـه‌ای از این تفسیر در کتابخانه ملا محمد صالح برغانی در کربلا و نسخه دیگر در کتابخانه شیخ ابوالمجد الرضا معروف به آقا رضا اصفهانی در اصفهان موجود است. سـیـد محمد حیدر تفسیر دیگری دارد که از آن به نام تفسیر آیه قال اجعلنی علی خزائن الارض، نقل کرده‌اند و آن به شیوه کلامی آیه ۵۵ سوره یوسف است. [۱۱۰]
قمی، شیخ عباس، فوائد الرضویة، ص۵۶۷.
[۱۱۱]
بحرانی، یوسف بن احمد، لؤلؤة البحرین، ص۱۰۳.
[۱۱۲]
شفیعی، محمد، مفسران شیعة، ص۱۵۹.
۱۸ - مرآة الانوار و مشکوة الاسرارمرآة الانوار و مشکوة الاسرار از شیخ ابوالحسن (م ح ۱۱۴۰ ق) فرزند شیخ محمدطاهر عاملی اصفهانی، از علما و محدثین شیعه. این تفسیر به شیوه روائی است دارای مقدمه مبسوط در علوم قرآن که بین تفسیرها کم نظیر است و شامل سه مقدمه و هر مقاله دارای چند فصل است. فصل اول در بحث اینکه قرآن دارای بطون و آیات قرآنی دارای تاویلاتی است. فصل دوم در بطون قرآن و تاویلات آن. فصل سوم تناسب ظواهر یا بطون. فصل چهارم وجوب ایمان به ظاهر قرآن. فصل پنجم در بیان علم قرآن که نزد اهل بیت (علیهم‌السّلام) است. مـقـدمـه این تفسیر مستقلا در ۱۲۹۵ ق در تهران چاپ سنگی شده و سهوا بنام شیخ عبداللطیف کازرونی نسبت داده شده است و سپس بارها تجدید چاپ شده است. اصل تفسیر چاپ سال ۱۳۷۴ ق. [۱۱۶]
مؤلفین کتب چاپی فارسی عربی، ج۱، ص۱۵۳.
۱۹ - مجمع التفاسیرمجمع التفاسیر اثر شیخ ملا محمد (م ۱۱۴۰ ق) فرزند علی بن حسین نجار شوشتری، از علما و مفسرین امامیه. تفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان عربی و شیوه کلامی و روائی است. مؤلف تمام قرآن کریم را از سوره حمد لغایت سوره ناس با بهره از روایات و احادیث ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) مورد بحث و تفسیر قرار داده است. شیخ آقابزرگ تهرانی در الذریعة نخست تحت عنوان تفسیر ابن النجار المتاخر نام برده سپس بنام مجمع التفاسیر یاد کرده است که هر دو یکی هستند. نسخه اصل بخط مؤلف از مخطوطات کتابخانه آل نجار در شوشتر نزد احفاد مؤلف موجود است. [۱۱۸]
مرعشی نجفی، سیدشهاب‌الدین، الاجازة الکبیرة، ص۱۷۸.
[۱۱۹]
جزایری، سیدعبدالله، تذکره شوشتر، ص۱۶۱.
۲۰ - تحصیل الاطمینان فی مطالب زبدة البیانتحصیل الاطمینان فی مطالب زبدة البیان اثـر میر محمدابراهیم (۱۰۶۹ - ۱۱۴۹ ق) فرزند میرمحمدمعصوم تبریزی قزوینی، از علما و متکلمین امامیه. عبدالنبی قزوینی در تتمیم امل الامل وی را دریای بی کران و جامع فنون و علوم وصف می‌کند. تـفـسـیـر مورد بحث شرحی است بر تفسیر زبدة البیان فی تفسیر آیات الاحکام من القرآن مقدس اردبیلی. مـؤلـف تـفـسیر خود را به شیوه روائی و شرح استدلالی مبسوط در چند مجلد با بهره از روایات و احادیث ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) نگاشته است این اثر مانند کتب فقهی شامل تمام ابواب فقهیه آغاز آن از کتاب طهارات و پایان آن دیات است. محقق شهیر آقا جمال خوانساری استاد مؤلف در ۱۱۱۷ ق تقریظی بر این کتاب نگاشته که علامه میر حسینا فرزند مؤلف استاد سید بحرالعلوم آن را در کتاب معارج الاحکام خود ذکر نموده است. مـجـلـد اول تـا پـایان کتاب صلاة نسخه اصل به خط مؤلف با تقریظ آقا جمال خوانساری از کتب خـطی کـتـابخانه آل حاج سید جوادی (احفاد مؤلف) در قزوین محفوظ است و پیش نویس سایر مجلدات نزد مرحوم عماد حاج سید جوادی موجود بوده است. [۱۲۳]
زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۱، ص۷۴.
[۱۲۵]
قزوینی، عبدالنبی، تتمیم امل الامل، ص۵۲.
[۱۲۷]
رضوی، محمدباقر، شجره طیبه، ص۴۸.
[۱۲۸]
قمی، شیخ عباس، فوائد الرضویة، ص۳۸۱.
[۱۲۹]
مدرس خیابانی، محمدعلی، ریـحانة الادب، ج۴، ص۴۴۹.
[۱۳۰]
مجله حوزه شماره ۵۸ سال ۱۳۷۲ ش، ۱۸۷.
[۱۳۱]
الحلو، عامر، معجم الدراسات القرآنیه، ص۶۲.
[۱۳۳]
آزاد کشمیری، محمدعلی، نجوم السماء، ص۲۶۵.
۲۱ - الاقتباس و التضمین من کتاب اللّه المبینالاقتباس و التضمین من کتاب اللّه المبین اثر ابوالریاض ابراهیم (زنده در ۱۱۵۰ ق) فرزند شیخ علی بن حسن بلادی بحرانی، از علمای شیعه در بحرین. مؤلف تفسیر خویش را به آیات قرآن کریم که در اثبات عقائد اصول دین است از توحید لغایت معاد اختصاص داده است و آن در پنج باب ۱) تفسیر آیات واجب و حسن و قبح. ۲) آیات نبوت. ۳) آیات امامت امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام). ۴) در ذکر سائر ائمه (علیهم‌السّلام). ۵) آیات معاد و ارواح و اجساد می‌باشد. مفسر تمام آیات قرآن را نظما تفسیر نموده است. نـسـخـه‌ای از‌ایـن اثر به خط شاگردش شیخ عبداللّه شویکی در کتابخانه سید حسن کاظمی در کاظمین موجود است. [۱۳۶]
الحلو، عامر، معجم الدراسات القرآنیة عند الشیعة الامامیة، ۲۶.
۲۲ - قلائد الدرر فی بیان آیات الاحکام بالاثرقلائد الدرر فی بیان آیات الاحکام بالاثر (آیـات الاحـکـام جزائری) اثر مفسر شیخ احمد (م ۱۱۵۱ ق) فرزند شیخ اسماعیل جزائری نجفی، از فقهاء و علمای امامیه. ایـن تـفـسـیر در شرح و بیان آیات الاحکام قرآن است و مفسر با بهره از روایات به فقه قرآن مجید پرداخته است. نسخه اصل به خط مؤلف را شیخ آقابزرگ در نجف اشرف نزد شیخ صالح جزائری مشاهده نموده و در نجف اشرف در ۱۹۶۳ م در سه مجلد به چاپ رسیده است. [۱۳۷]
مرعشی نجفی، سیدشهاب‌الدین، الاجازة الکبیرة، ص۴۷.
[۱۳۸]
قزوینی، عبدالنبی، تتمیم امل الامل، ص۵۸.
[۱۴۱]
بغدادی، اسماعیل، ایضاح المکنون، ج۱، ص۵.
[۱۴۲]
بحرانی، یوسف بن احمد، لؤلؤة البحرین، ص۱۱۱.
[۱۴۳]
آل محبوبه، جعفر، ماضی النجف و حاضرها، ج۲، ص۸۰.
[۱۴۴]
الحلو، عامر، معجم الدراسات القرآنیه، ص۲۳۵.
[۱۴۵]
عوّاد، کورکیس، معجم المؤلفین العراقیین، ج۱، ص۷۲.
[۱۴۶]
شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۶۷.
۲۳ - تفسیر مدرسیتفسیر مدرسی اثـر سید میر صدرالدین محمد (م ۱۱۵۴ ق) فرزند نصیرالدین محمد طباطبائی زواره‌ای، از علمای مدرسین عصر خویش. این اثر در چند جلد به زبان عربی شامل بخشی از سوره‌های قرآن کریم از جمله سوره قدر و سوره توحید و سوره یس و غیره می‌باشد. مـفسر با بهره از روایات و احادیث ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) به شیوه کلامی به تفسیر آیات سوره‌های مذکور پرداخته است. نسخه‌های این تفسیر در کتابخانه آل مدرسی در یزد موجود است. میر صدرالدین یزدی دو تفسیر دیگر دارد: ۱) شرح و تعلیقات علی تفسیر صافی، که در یک جلد به زبـان عـربـی و بـه شـیـوه کلامی و روائی و حواشی و تعلیقاتی است بر تفسیر ملا محسن فیض با مشرب عرفانی. ۲) الحاشیة علی تفسیر البیضاوی، که تعلیقاتی است بر انوار التنزیل قاضی بیضاوی. و آن به شیوه عرفانی در یک جلد به زبان عربی تالیف شده است. کتاب‌های فوق در کتابخانه آل مدرسی یزد موجود است. ۲۴ - تفسیر نورالتوفیق و کشف التدقیقتفسیر نورالتوفیق و کشف التدقیق تفسیر ملا محسن نحوی، اثر شیخ ملا محسن (م ب ۱۱۶۰ ق) فرزند محمدطاهر طالقانی قزوینی، معروف به ملا محسن نحوی از علماء منطق و فلسفه و کلام. این اثر در چهار مجلد بزرگ به زبان عربی و شیوه کلامی است. مـفـسر پس از ذکر آیات قرآن کریم با مشرب منطقی و فلسفی خویش با بهره از روایات و احادیث ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) به تفسیر می‌پردازد و این تفسیر شامل تمام قرآن مجید است از سوره حمد لغایت سوره ناس شامل مقدمه مبسوط در فضیلت قرآن کریم و آداب تلاوت. ایـن تـفـسـیـر کـه در نـوع خود کم نظیر است از بهترین میراث فرهنگی علوم قرآن کریم از قرن دوازدهم هجری محسوب می‌گردد. یـک دوره از‌ایـن کتاب به خط مؤلف در کتابخانه ملا محمد صالح برغانی در کربلا موجود است و نـسـخـه جـلـد اول کـه شامل یک ثلث قرآن است از مخطوطات کتابخانه آیت اللّه مرعشی در قم می‌باشد. و یک دوره نزد احفاد مفسر در قزوین موجود است. [۱۵۴]
مجله حوزه شماره ۵۸، ۱۳۷۲ ش، ۱۸۵.
۲۵ - تفسیر ملا رفیعاتفسیر ملا رفیعا اثر ملا رفیع‌الدین (۱۰۷۰ - ۱۱۶۱ ق) فرزند فرج جیلانی خراسانی معروف به ملا رفیعا، از فلاسفه و ائمه فتوی. بـر اثر نزدیکی او با نادرشاه افشار وی را متهم به تسنن نمودند ولی علامه سید حسین قزوینی (م ۱۲۰۸ ق) اسـتـاد سیدمهدی بحرالعلوم در کتاب خود اللئالی الثمینه او را از این تهمت مبرا می‌داند. ایـن تـفـسیر در یک مجلد یا چند رساله متفرق به زبان عربی و شیوه کلامی شامل بخشی از قرآن کریم است از جمله آیه ۱۲۴ سوره البقره و اذ بتلی ابراهیم ربه و آیه ۵۶ سوره الذاریات و ما خلقت الجن و الانس الا لیبعدون و آیه ۱۷ سوره اللیل و سیجنبها الاتقی. مـؤلف به سبک کلامی و حکمی به تفسیر آیات قرآن کریم پرداخته و هنگام تفسیر قوله تعالی (لا یـنـال عـهـدی الـظـالـمین) با مشرب فلسفی خود و از طریق عقل هنگام تفسیر لا ینال عهدی الـظـالـمـین به طرز زیبائی به اثبات عصمت امام (علیه‌السّلام) می‌پردازد و نیز خلافت خلفای سه گانه را مردود دانسته و احتمالا تفسیر این آیه با تفسیر دیگر وی بنام اثبات العصمة یکی باشد چون در آن کتاب همین آیه را عنوان نموده است. همچنین هنگام تفسیر آیه و سیجنبها الاتقی از طریق عقل با مشرب فلسفی خویش گفته‌های فخر رازی بر افضلیت ابوبکر را رد کرده است. صاحب الذریعة نسخه‌ای از این کتاب را در کتابخانه رضوی معرفی می‌کند. مـلا رفیعا را دو تفسیر دیگر ذکر کرده‌اند بدین قرار: ۱) الحاشیة علی تفسیر البیضاوی، ردی است بر تفسیر انوارالتنزیل قاضی ابوسعید بیضاوی که مورد توجه علمای امامیه بوده است. ۲) المحکم و العزیز، که عبدالنبی قزوینی در النقض آن را تذکر داده است. [۱۵۹]
مرعشی نجفی، سیدشهاب‌الدین، الاجازة الکبیرة، ص۱۳۸.
[۱۶۱]
قزوینی، عبدالنبی، تتمیم امل الامل، ج۱۵۹.
[۱۶۵]
حسنی، ابن معصوم، سلافة العصر، ص۴۹۹.
[۱۶۶]
قمی، شیخ عباس، فوائد الرضویه، ص۵۳۵.
[۱۶۸]
بحرانی، یوسف بن احمد، لؤلؤة البحرین، ص۹۰.
۲۶ - تفسیر کحلانیتفسیر کحلانی اثر سید عزالدین محمد امام البدر (کحلان ۱۰۹۹ - صنعاء ۱۱۸۲ ق) فرزند سید اسماعیل کحلانی صنعانی معروف به الامیر، از علما و ائمه زیدیه. تفسیر مورد بحث در چند مجلد به زبان عربی شامل بخشی از قرآن کریم به شیوه کلامی و روائی می‌باشد. مؤلف آیاتی را که مد نظر او بوده گردآوری نموده و همچنین به سؤال بعضی معاصرین پاسخ داده است. نسخه‌ای از این تفسیر (شماره ۲۴۶) در کتابخانه الجامع الکبیر صنعاء موجود است. سید عزالدین امام البدر تالیفات متعدده دیگری (حدود ۱۲۰ عنوان) دارد که ذیلا تفسیرهای او را نقل می‌کنیم: ۱) مفاتیح الرضوان فی تفسیرالذکر بالیات القرآن، این اثر در چند جلد به زبان عربی شامل بخشی از آیات قرآن است. ۲) حکایة المنقول فی القرآن الکریم، در بواطن و اسرار آیات. ۳) الایضاح البیان فی قصص القرآن، در یک جلد شامل بخشی از آیات قرآن که در قصص انبیاء نازل گردیده است تالیفات مؤلف کلا به زبان عربی است و غالبا در کتابخانه‌های یمن موجود است. [۱۶۹]
قنوجی، صدیق، ابـجـدالـعلوم، ص۸۶۸.
[۱۷۰]
زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۶، ص۳۸.
[۱۷۱]
بغدادی، اسماعیل، ایضاح المکنون، ج۱، ص۵۱.
[۱۷۳]
صنعانی، محمد بن اسماعیل، توضیح الافـکـار، ج۱، ص۷۳.
[۱۷۴]
کاشانی، عبدالرزاق، تـحـفـة الاخوان، ص۵۷.
[۱۷۵]
قمی، محمد بن حسن، الدر الفرید، ص۹.
[۱۷۶]
فهرست الازهریه، ج۱، ص۴۷۵.
[۱۷۸]
حسینی اشکوری، سیداحمد، مؤلفات الزیدیة، ج۱، ص۱۸۷.
۲۷ - برخی از تفاسیر اهل سنتاز تفاسیر اهل سنت در این قرن نیز می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد: ۱. روح البیان اثر اسماعیل حقی بروسوی (م ۱۱۳۷ ق)؛ ۲. ا لتفسیرات الاحمدیه فی بیان الآیات الشرعیة نوشته احمد بن ابی سعید ملاجیون (۱۰۴۷-۱۱۳۰ ق)؛ ۳. الفتوحات الالهیه بتوضیح تفسیر الجلالین للدقائق الخفیة تالیف سلیمان بن عمر عجیلی مصری معروف به جمل (م ۱۱۹۶ ق). [۱۸۰]
عقیقی بخشایشی، عبد الرحیم، طبقات مفسران شیعه، ج۳، ص۲۸۱-۴۷۷.
[۱۸۱]
ایازی، محمد علی، المفسرون حیاتهم ومنهجهم، ص۸۰۰.
[۱۸۲]
شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۵۹-۱۷۲.
۲۸ - عناوین مرتبطمفسران قرن دوازدهم . ۲۹ - پانویس
۳۰ - منبعفرهنگنامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «تفاسیر قرن دوازدهم قمری». سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تفاسیر قرن دوازدهم»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۵/۲۸. |